فقدانِ تدریسِ ادبیاتِ داستانی در دانشکده‌های زبان و ادبیاتِ دانشگاه‌های افغانستان

ادبیات داستانی پس از رنسانس به ویژه از سده‌ی هژده به این­ سو، ژانرِ غالب در گفتمان ادبی یا در اصطلاح «ادبیات» است. درحالی­که پیش از رنسانس ژانرِ غالب در ادبیات شعر و نظم بود. حتا روایت‌ها و قصه‌ها نیز به نظم ارایه می‌شد؛ به نوعی همه‌ی ژانرهای ادبی سنتی (تراژدی، حماسه و غنا) به نظم بودند. بین شعر و نظم نیز چندان تفکیکی وجود نداشت؛ هرآنچه که منظوم بود، به تعبیرِ عام شعر بود، وَ شعر نیز باید منظوم می­‌بود. این تلقی از ادبیات در زبان پارسی دری بسیار گسترده بود/است؛ حتا تاریخ، جغرافیا و طبابت نیز به زبان منظوم یا همان نظم-شعر ارایه می­‌شد.

همین اکنون در افغانستان گرایشِ منظوم‌سازی قصه­-داستان‌های باستانی وجود دارد که نمونه‌اش، منظوم­‌کردنِ کلیله و دمنه توسطِ محترم میربهادر واصفی است. این تلقی، که ادبیات همان شعر یا نظم است، هنوز شناختِ غالب در فهم و اندیشه‌ی ادبی ما است؛ جدا از تعبیر عام که در بین مردم چه مواردی ادبیات گفته می­‌شود؛ اگر بطور خاص به نصابِ درسی رشته‌های زبان و ادبیات که ادعایِ نگاه‌ی علمی و اکادمیک از شناختِ ادبیات دارند، توجه کنیم؛ متوجه می‌­شویم که در نگاه‌ی رسمی و اکادمیکِ ما نیز ادبیات همان شعر-نظم است.

این چنین نگاه به ادبیات، بیانگرِ این است که هنوز واردِ تجربه‌ی مدرن از فهم ادبیات نشده‌ایم و تجربه‌ی ما از ادبیات از نگاه‌ی علمی و اکادمیک پیشارنسانی و پیشامدرن است. زیرا معادل‌دانستنِ شعر و نظم با ادبیات یا حتا وجه‌ی غالب دانستن شعر در ادبیات، نگاه‌ی پیشامدرن به ادبیات است. ادبیات داستانی در گفتمانِ ادبی معاصر، وجه‌ی غالب، ژانر غالب و رویکردِ جدی ادبیات است که در جریان چندین سده، آثاری بسیار جدی و ماندگاری در سطح ادبیات جهان بجا گذاشته است و بر بسا عرصه‌­های معرفتِ فرهنگی و هنری از جمله بر سینما تاثیری به سزایی داشته‌است. غیر از تاثیر بر سینما حتا بر نوع نگاه‌ی هستی‌­شناسانه بشر نیز تاثیرگذار بوده­ که این تاثیرگذاری را جدا از تاثیرگذاری هستی­‌شناسانه بر علم نیز می‌بینیم که ارایه داستان­‌های علمی-تخیلی است. داستان­‌های علمی-تخیلی به گونه‌ای پیش از دریافت‌های مشخص علمی، چشم‌اندازی از سرنوشتِ علم و از سرنوشتِ زندگی بشر ارایه می­‌کنند؛ که این چشم­‌انداز می­‌تواند هُشداری برای علم و برای زندگی بشر باشد.

از نظر تاثیرگذاری، از نظر کمیتِ خلق آثار داستانی و از نظر اهمیتِ حافظه‌ی ادبی بشر، ادبیات داستانی ژانر غالب و جدیِ ادبیات است که شعر از نظر جدیت، تاثیرگذاری و اهمیتِ حافظه‌ی ادبی بشر نمی­تواند جدیتِ داستان را داشته‌باشد و ژانر یا گفتمانِ غالب در ادبیات باشد. اما در جوامعی که هنوز حافظه‌ی جمعی و معرفتِ جمعی دارای ژرف‌ساخت بدوی و پیشامدرن است؛ شعر یا نظم وجه‌ی غالب و گفتمانِ غالب در ادبیات تلقی می‌­شود.

در چند مجلس ادبی یکی از شاعران معاصر ما که ادعای تجربه‌ی معرفتِ مدرن نه تنها در سرایش شعر حتا در بسا عرصه‌های هنر و فرهنگ را دارد، تاکید به غالب ­بودنِ شعر می­‌کرد و از غالب­‌بودنِ شعر حمایت می­‌کرد. این که تاکید می­‌کرد که شعر بخصوص در ادبیات ما هنوز گفتمان یا وجه‌ی غالبِ ادبی است؛ درست است اما ژرف‌ساختِ بدوی عقلانیتش وقتی افشا می­‌شد که از شعر به عنوان وجه‌ی غالب حمایت می‌­کرد. درحالی­‌که باید این وجه‌ی غالب دانستنِ شعر به عنوان فهم و تلقی امرِ پیشارنسانسی از ادبیات نقد شود اما جناب‌عالی شعر را جدی‌تر از داستان می‌دانست و جدا از درکِ جدیت و اهمیتِ ادبیات داستانی در سطح جهان، از وجه‌ی غالب­‌بودن شعر در ادبیات حمایت می‌­کرد. دلیلش این بود که ادبیات پارسی دری با شعر آغاز شده‌است.

باید خدمت این بزرگوار عرض شود که ادبیاتِ بشر درکل با شعر یا تجربه­‌های شاعرانه آغاز شده‌است؛ زیرا تجربه‌ی شاعرانه، تجربه‌ی بدوی، ساحرانه و جادوگرانه از شناختِ زبان، زندگی و جهان است که در پیشینه‌ی ادبیاتِ ملل این تجربه دیده می‌­شود. نخستین اسنادی که از ادبیاتِ ملل به ما رسیده‌­است؛ از گیلگمیش تا شعرهای عاشقانه مصر باستان و تا ادبیات هندو، یونانی، اوستایی و... همه با شعر و تجربه‌های شاعرانه آغاز شده‌است.

بنابراین این آغاز تنها تجربه‌ای نیست که خاصِ ادبیات پارسی دری باشد. این یک تجربه‌ی عام است که ادبیات بشر آن را تجربه کرده­‌است، وَ بنابه تحول معرفتی در زندگی جوامع، این تجربه نیز دچار تحول شده­‌است. چنان­که با تحول معرفتِ پیشارنسانس به رنسانس و مدرن، معرفتِ جوامع بشری در هر عرصه‌ی زندگی دچار تحول شد؛ تجربه‌ی ادبی جوامع نیز دچار تحول شد که در تجربه‌ی پیشارنسانس شعر وجه‌ی غالب ادبی بود و در تجربه‌ی رنسانس و مدرن، داستان وجه‌ی غالب، ژانر غالب و گفتمان غالب در ادبیات شد.

در جوامعی که این تحول تجربه نشده­‌است، می‌توان گفت آن جوامع از نظر معرفت هستی‌شناسانه، به‌صورت جدی معرفت رنسانس و مدرن را تجربه نکرده‌اند؛ زیرا تجربه‌ی رنسانس و مدرن فقط یک تجربه‌ی مادی در عرصه‌ی ساخت وساز نبوده بلکه بیشتر تجربه‌ی هستی­‌شناسانه از فهمِ زندگی و مرگ، فزیک و میتافزیک است.

شعر بنابه پشتوانه‌ی بدوی و ژرف­‌ساخت جادوگرانه که از زبان، زندگی و جهان دارد نمی­‌تواند چندان تجربه‌ی ادبی رنسانس و مدرنِ جوامع را از زبان، زندگی و جهان بازتاب بدهد. این داستان است که به عنوان تجربه‌ای مدرن از ادبیات و به عنوان یک ژانر مدرن از ادبیات می­‌تواند تجربه­‌های معرفتی مدرن زندگی و مناسبات بشر را با زندگی و جهان و مناسبات فرد را با بشر، زندگی و جهان بازتاب بدهد.

از این نگاه کسانی که شعر را هنوز وجه‌ی غالب در ادبیات ‌می­دانند یا از شعر به عنوان وجه‌ی غالب ادبی حمایت می‌کنند؛ اگر نیکتایی نیز در گردن دارند و از آخرین مظاهر دستاوردهای مادی جهان غرب نیز استفاده می­‌کنند اما هنوز تجربه‌ی معنوی بشری جوامع غربی را که معرفت رنسانس و مدرن است، تجربه نکرده­‌اند و وارد تجربه‌ی معرفت هستی‌شناسانه‌ی مدرن که شامل تجربه‌ی هنری و ادبی نیز می‌­شود، نشده­‌اند؛ ذهنیت شان هنوز دارای محتوا و ژرف‌ساخت بدوی، پیشارنسانسی و پیشامدرن است که به گفته‌ی عام فقط «بادی شان نو شده­» و در ساختار تقابلی و ژرف­‌ساخت عقلی شان چندان تغییر، تحول و تجربه­‌ای معرفتی وارد نشده‌­است.

 بنابه همین عقلانیت بدوی است که در نصاب تحصیلی رشته­‌های زبان و ادبیات در دانشگاه­‌های افغانستان، بخصوص در رشته‌ی زبان و ادبیات پارسی دری حتا یک مضمون بنام «تاریخ ادبیات داستانی»، «شناخت داستان» یا «تاریخ ادبیات داستانی در افغانستان» وجود ندارد. این فقدانِ تدریسِ ادبیاتِ داستانی نه‌تنها در دوره‌ی لیسانس (کارشناسی) بلکه در دوره‌ی ماستری (کارشناسی ارشد) نیز قابل مشاهده است.

چهار سال  که دانشجو در رشته‌ی زبان و ادبیات تحصیل می­‌کند، حتا چشمش در جزوه­‌های درسی به واژه‌ی «داستان، داستان کوتاه و رمان» نم‌ی­خورد؛ این درحالی است که تقریبا در هر سمتسر در این چهار سال تاریخ ادبیات تدریس می‌شود اما همه بنابه رویکرد معمول تاریخ شعر و نظم است. مضمونی که در دو سمستر در صنف چهار بنام «مروری بر ادبیات معاصر» یا تاریخ ادبیات معاصر تدریس می­‌شود؛ حتا یک عنوان به تاریخ داستان در ادبیات معاصر اختصاص داده نشده­­، همه تاریخ شعر و تذکره‌ی شاعران است. با تاسف به دانشجو در این چهار سال تحصیلی گفته نمی­‌شود که داستان نیز شامل ادبیات است چه برسد که گفته شود داستان ژانر غالب در ادبیات معاصر است.

این فقدان تدریس ادبیات داستانی در رشته­‌های زبان و ادبیات، بخصوص در رشته‌ی زبان و ادبیات پارسی دری یک فقدان علمی و اکادمیک در شناخت ادبیات است که فقدان آن به عدم برنامه‌­ریزی علمی و اکادمیک در تهیه‌ی نصاب علمی ادبیات یا حتا می­‌توان گفت که به عدم شناختِ علمی ادبیات توسط تهیه‌کنندگان نصابِ تحصیلی، برمی­‌گردد. به نوعی فقدانِ تدریسِ ادبیاتِ داستانی در نصابِ تحصیلی ما می­‌تواند دلیلی بر کم­‌دانشی علمی ما در شناخت ادبیات و بخصوص ادبیات معاصر باشد. بنابراین باید به فقدانِ تدریسِ ادبیاتی داستانی در رشته‌­های زبان و ادبیات توجه شود تا این فقدان در نصابِ تحصیلی رفع شود؛ زیرا فقدانِ تدریسِ ادبیاتِ داستانی، فقدانِ علمی و اکادمیک در شناختِ ادبیات است.