رهنمودی برجدانویسی، پیوسته‌نویسی ونیم‌فاصله‌نویسی

نوشتار/خط چهره مکتوب زبان است. همان­‌گونه‌که زبان از مجموعه‌اصول وقواعدی بنام «دستور زبان» پیروی می‌کند، خط نیز باید پیرو اصول وضوابطی باشد‌ که مجموع آن اصول وضوابط را «دستور خط/نوشتار» نامیده‌­اند.

     خط پارسی­‌دری یکی از نوشتارهای رسمی افغانستان ومنطقه است‌که اسناد رسمی، مکاتبات، کتاب‌های علمی وپژوهشی وکتاب­‌های درسی به‌این خط نوشته‌می­‌شود که پیشینه بیشتر از هزارسال دارد. طبعا چنین خطی باید قواعد وضوابطِ معلوم ومدون داشته­‌باشد تا همگان با رعایت آن، هویت خط‌را تثبیت­ کنند و محفوظ بدارند.

     در خط پارسی­‌دری میان اهل نظر، اختلافِ سلیقه وجود دارد تا اندازه‌ای می‌توان با این سلیقه مدارا کرد، اما در نگارش علمی بهتر است‌که رسم­‌خط ونوشتار یک­دست وشناخته­‌شده‌­ای‌را رعایت کنیم.

نگه‌داری چهره خط والفبا

حفظ چهره وصورت خط درتامین وحفظ پیوستگی فرهنگی زبان، نوشتار وادبیات نقش اساسی دارد؛ نباید شیوه‌­ای‌را برگزید که چهره خط پارسی­‌دری به‌صورتی دیگر تغییر کند، مشابهت خودرا با‌آنچه درگنجینه زبان پارسی‌دری دارد از دست بدهد که متن­‌های کهن برای نسل کنونی ونسل­‌های آینده نامانوس وناآشنا شود؛ طوری‌که درتاجیکستان صورت خط پارسی‌­دری تغییر کرد، بجای آن ازصورت خط روسی استفاده‌‌‌می‌­شود؛ بنابراین نسل کنونی تاجیک، نمی­‌توانند متن‌های به‌خط پارسی­‌د‌ری‌را بخوانند، درحالی­‌که به‌پارسی‌دری سخن می‌گویند اما باخط روسی می‌­نویسند.

جدانویسی و پیوسته‌­نویسی

فاصله­‌گذاری میان کلمه­‌ها، جدانویسی و پیوسته­‌نویسی کلمه­‌ها امری ضروری است، اگر رعایت نشود، سبب بدخوانی وابهام می­‌شود.

     در نگارش پارسی­‌دری سه اصل‌را در پیوسته‌نویسی وگسسته‌نویسی کلمه­‌ها رعایت باید کرد: جدا­نویسی (یک اسپیس)، پیوسته‌­نویسی (بدون اسپیس)، نیم­‌فاصله‌­نویسی درسیستم ویندوز (شیفت_­+ اندرسکور) و درسیستم میکنتاش (شیفت+سپیس). اما مهم این‌است‌که جدانویسی، پیوسته‌نویسی ونیم‌فاصله‌نویسی‌را بنابه کدام قواعد باید رعایت واجرا کنیم. اگر بخواهیم جدانویسی، نیم‌فاصله‌نویسی وپیوسته‌نویسی‌را رعایت کنیم، قاعده وقانون باید وضع کرد؛ این قاعده وقانون‌را باید ازساختِ منطقی واژه‌سازی زبان پارسی‌دری استخراج کرد. درصورتی‌که نتوانیم قاعده و قانون وضع کنیم، درغیر آن هرگونه پیشنهاد و ابرازنظر، سلیقه‌ای خواهد بود.

     مشکل این‌است‌که ما همیشه دو قطبی عمل می‌کنیم، یا کاملا جانب سنت استیم که به‌این جانبداری سنت‌زدگی گفته‌می‌شود یا نادانسته، شیفته آوانگاردیسم وپست‌مدرنیسم‌ایم که ‌این جانبداری ایسم‌زدگی است. بهتر این‌است با درکِ ‌سنت رو به‌سوی مدرنیت داشت و نوگرایی‌را اعمال کرد.

     نوشتار وخط پارسی‌دری سنت هزارساله دارد؛ بنابراین هرگونه نوگرایی درخط پارسی‌دری بایستی با شناختِ قاعده وقواعدِ واژه‌سازی زبان وبا فهمِ جنبه‌های زیبایی‌شناسانه سنتی خط پارسی‌دری صورت بگیرد. اگر این دو مورد را درنظر نداشته‌باشیم ونتوانیم بنابه درکِ فرهنگی خط پارسی‌دری وبنابه شناختِ ساختِ دستوری واژه‌سازی زبان پارسی‌دری، قانون وقاعده وضع کنیم، نمی‌توانیم پیشنهاد اصولی وساختمند برای جدانویسی و پیوسته‌نویسی واژه‌ها ارایه کنیم.  

     زبان پارسی دری یکی از زبان‌های است‌که براساس ترکیب وپیوند، واژه‌های جدید می‌سازد. در زبان پارسی سه گونه واژه داریم: ساده (بسیط)، ساخته (مشتق) و آمیخته (مرکب). بنابراین قاعده جدانویسی، پیوسته‌نویسی و نیم‌فاصله‌نویسی باید بادرنظرگیری پیشینه زیبایی‌شناختی فرهنگی خط پارسی‌دری بر اساسِ ساختِ قواعدِ دستوری این سه گونه واژه، ساخته‌شود.

     بنابه ساختِ واژه‌سازی زبان پارسی‌دری قاعده را می‌توان این‌گونه درنظر گرفت:

     قاعده نخست: جدانویسی کامل بین واژه‌ها صورت می‌گیرد (واژه یک واحد لغوی است که معنای مستقل واعتبار دستوری دارد؛ یعنی اسم، صفت، ضمیر، قید، فعل و... است).

     پدر گلدان‌های گلاب‌ها‌را آب‌داد. پدر (واژه ساده)، گلدان‌ها=گل+دان+ها (واژه ساخته)، گلاب‌ها=گل+آب+ها (واژه آمیخته)، آب‌داد (واژه آمیخته-فعل مرکب) است. واژه ساده از یک واژک باز، واژه ساخته از یک واژک باز و چند واژک بسته (پیشوندها وپسوندها) و واژه آمیخته ازچند واژک باز وبسته ساخته‌می‌شود. بنابراین بین هرواژه جدانویسی کامل را رعایت باید کرد.

     قاعده دوم: پیوسته‌نویسی بین اجزای اکثر واژه‌های ساخته و تعدادی از واژه‌های آمیخته صورت می‌گیرد که‌این پیوسته‌نویسی بیشتر براساس چگونگی شکل حرف‌های الفبا وزیبایی‌شناسی فرهنگی خط پارسی‌دری قابل رعایت است.

     اجزای واژه‌های ساخته بهتر است پیوسته نوشته‌شود به‌جز در مواردی‌که استثناهای آوایی و الفبایی وجود دارد: دانشگاه، فروشگاه، دانشکده، ساختار، خواستار، خواستگار، خاستگاه، فرهمند، دهکده، همسر، امروز، همسفر، همراه، دلدار، همدل، همشیره، هماهنگ، همسو، دلگیر، گلدان، همنوا، همصدا و... اما بچه‌گانه با نیم‌فاصله نوشته‌می‌شود که استثنای آوایی و الفبایی وجود دارد؛ زیرا از نظر زیبایی‌شناسی بصری خط پارسی‌دری، یکجانویسی آن ابهام ایجاد می‌کند، درحالی‌که دخترانه و پسرانه طبق قاعده الفبای پارسی‌دری پیوسته نوشته‌می‌شود.

     اما تعدادی در نیم‌فاصله‌نویسی واژه‌های ساخته، افراط می‌کنند که بنابه ساخت دستوری واژه‌های ساخته وبنابه زیبایی‌شناسی فرهنگی خط پارسی‌دری این‌گونه جدانویسی اگر نادرست نباشد، افراطی است. مثلا چه نیاز که «رهنورد»‎را «ره‌نورد» بنویسیم یا... می‌ترسم که ایشان واژه‌های «نوشته»‌را  «نوشت‌ه»، «ساختمان»را «ساخت‌مان»، «مهمان»را «مه‌مان» و... ننویسند. زیرا طبق جدانویسی افراطی ایشان، این واژه‌ها نیز واژه‌های ساخته‌اند که باید اجزای آنها با نیم‌فاصله نوشته‌شوند.

     اگرچه اکثر اجزای واژه‌های آمیخته با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند اما به‌طور استثنایی تعدادی از واژه‌های آمیخته که ازترکیب دو اسم ساخته‌شده‌اند پیوسته نوشه‌می‌شوند؛ مانند واژه‌های گلاب، گلبرگ، آبرو، دلنشین، و... زیرا اینها واژه‌های ترکیبی استند نه واژه‌های پیوندی.

     قاعده سوم: اکثر اجزای واژ‌های آمیخته که واژک‌های باز استند با نیم‌فاصله نوشته‌می‌شوند اما آن جزیی‌که واژک‌های بسته‌اند، می‌توانند طبق قاعده آواشناسی حرف‌های الفبای پارسی دری پیوسته یا بانیم‌فاصله نوشته‌شوند.

     واژه‌های زیبایی‌شناسی، مردم‌شناسی، روزنامه‌نگاران، ناریخ‌نویسان، قانون‌گذاران، سبک‌سر، سیاه‌موی، رفته‌بود، دیده‌شد، خریده‌شد و... .

     باید عرض شود، جدانویسی بین واژه‌های مستقل (ساده، ساخته وآمیخته) حتمی است، قابل بحث نیست اما پیوسته‌نویسی ونیم‌فاصله‌نویسی بین اجزای واژهای ساخته وآمیخته بیشتر تابع شکل حرف‌ها وآواشناسی الفبای پارسی‌دری است؛ اگر به‌این امر توجه داشته‌باشیم، چندان در رعایت پیوسته‌نویسی و نیم‌فاصله‌نویسی واژه‌ها دچار افراط و تفریط نمی‌شویم.

     الفبای پارسی‌دری اگر مانند الفبای انگلیسی می‌بود، مشکل حل بود، زیرا حرف‌های الفبای انگلیسی بهم نمی‌چسپند اما ویژگی الفبای پارسی‌دری این‌است که تعدادی حرف‌های آن بهم می‌چسپند، تعدادی نمی‌چسپند. بنابراین نمی‌توان این دو ویژگی حرف‌های الفبای پارسی‌دری را درنظر نگرفت و خلاف قاعده، اصول و ویژگی حرف‌های الفبای پارسی‌دری، حتما «ناچسپیدگی»‌را به‌کار برد.

     اگر برای جدانویسی، نیم‌فاصله‌نویسی وپیوسته‌نویسی طبق چند قاعده مشخص عمل نشود؛ به‌نوشتن هرواژه برخورد جداگانه و سلیقه‌ای صورت بگیرد، نمی‌توان در نوشتن هزاران واژه‌ به‌نتیجه‌ای نسبتا مطلوب و مشترک دست یافت. پس بهتر این‌است‌که برخورد ما برای چگونگی پیوسته‌نویسی وگسسته‌نویسی طبق تعریف چند قاعده، تقلیل‌گرایانه باشد؛ یعنی ساخت واژه‌ها را مشخص باید کرد، بعد طبق آن ساخت، چگونگی نوشتن صدها واژه‌را به‌قاعده خاص، تقلیل داد.

     درباره چگونگی نوشتن پیشینه‌ها، پیسینه، حرف‌های ربط وعطف (نشانه‌های ساختمانی) باید گفت تااندازه‌ای‌که ایجاب می‌کند بانیم‌فاصله به‌واژه‌های قبل وبعد خود نوشته‌شوند، زیرا نشانه‌های ساختمانی اعتبار واژه‌را ندارند که جدانویسی کامل درنوشتن آنها رعایت شود. مانند رو به‌رو، در به‌در، گفت وگو، خانه‌را، به‌چشم  و... .

     درنوشتن اسم‌های خاص بهتر است تااندازه‌ای‌که امکان دارد پیوسته‌نویسی رعایت شود، اگر پیوسته‌نویسی ممکن نبود، نیم‌فاصله‌نویسی رعایت شود، درنهایت از جدانویسی استفاده کنیم: صبورالله سیاهسنگ‌ را ننویسم صبور الله سیاه‌سنگ یا سیاه سنگ؛ غلامحسین ماهرخ‌پور را ننویسیم غلام حسین ماهرخ پور؛ احمدشاه را ننویسم احمد شاه؛ رهنورد زریاب را ننویسم ره‌نورد زر یاب؛ سیدعبدالهادی را ننویسیم سید عبدال هادی یا سید عبدال‌هادی؛ محمدحسین رهیاب را ننویسیم محمد حسین ره‌یاب یا ره یاب؛ و... .

عجم و مجوس؛ دشنام و ضدنام ما (ضد هویت)

می‌گویند جشن نوروز، مهرگان، چهارشنبه‌سوری فرهنگِ عجم و مجوسان است؛ یعنی فرهنگ عرب نیست، در این هیچ شکی نیست. اما مساله این است که عجم و مجوس چه معنا دارد؟ این نام‌ها بر کیها چرا برچسپ زده شده است؟ موقعی‌که ما می‌گوییم این فرهنگ‌ها عجمی و مجوسی است؛ این عجم و مجوس کیست؟ عجم در عربی گنگ، بی‌زبان و کُند زبان معنا دارد. معنای مجوس چندان مشخص نیست، احتمالا صورت معرب مُغ، مغان و ماد باشد که نام گروه قومی و طبقه روحانی در ایران باستان بوده است؛ در برداشت فرهنگی عرب، مجوس آتش‌پرست تعبیر می‌شود. 

     این ضدنام‌ها و دشنام‌ها از طرف عرب بر ما برچسپ زده شده است؛ عجم و مجوس ما استیم اما نام ما نبوده است، بلکه ضدنام ما است که از جانب دیگری (عرب) بر ما برچسپ زده شده است. متاسفانه ما این ضدنام‌های خویش را بی‌آنکه بدانیم به نوعی پذیرفته‌ایم حالا به‌خود و به‌کرادارهای فرهنگی خود عجمی و مجوسی خطاب می‌کنیم. بی‌زبان در تعبیر مردم روستای ما حیوان و خر معنا می‌دهد که می‌گویند بر این بی‌زبان (بر این الاغ) کم ستم کنید. اگر به کسی گفته شود خر. سرانجام طرف قبول کند که او خر است. برخورد عرب با ما همین‌گونه است؛ به ما دشنام و ضدنام عجمی و مجوسی داده‌است، به‌نوعی تعدادی ما این ضدنام را پذیرفته‌ایم.
     درحالی‌که جایگاه زبان و ادبیات و فرهنگ ما در جهان مشخص است؛ زبان و ادبیات ما همیشه یکی از زبان و ادبیات‌های فعال و تاثیرگذار در جهان بوده است که اکنون یکی از چهار زبان وادبیات کلاسیک جهان است. اما به‌تلقی و تعبیر عرب ما شدیم گنگ، ما شدیم مجوس و...؛ جالب‌تر این است، از وقتی‌که مسلمان شدیم، عرب این ضدنام‌ و دشنام‌ها را بر ما برچسپ زد. پیش از مسلمانی، نه این حرف‌ها بود و نه عرب در جایگاهی بود که بر ما چنین برچسپ‌های ضدنام بزند؛ برخلاف خودشان حسرت فرهنگ منطقه ما را می‌خورد اما بعدها با استفاده از فرهنگ منطقه در حکومتداری و زندگی شهری، به‌نوعی فرهنگ ما را خودی کردند و به‌ما برچسپ ضدنام زدند؛ متاسفانه تعدادی ما پذیرفتیم که ما عجم و مجوس ایم و این ضدنام‌ها را به‌گونه‌های متفاوت تکرار کردیم... . 
     نام ما ایرانی، خراسانی، تاجیکستانی، افغانستانی و... است نه عجم و نه مجوس؛ جشن نوروز، مهرگان، چهارشنبه‌سوری و... فرهنگ ما است. کسانی‌که خود را مجوس و عجم می‌دانند، خود و کردارهای شان را نفرین شده می‌دانند به خود شان ارتباط می‌گیرد، به‌ما، به‌نام ما و به‌فرهنگ ما ارتباط نمی‌گیرند. اینها که خود را نجس و بی‌زبان می‌دانند می‌خواهند انتحار کنند، کثرت‌گرایی فرهنگی را نپذیرند و... تا عرب شوند؛ عرب اینها را عرب قبول نمی‌کند؛ در فرهنگ، برداشت و باور عرب اینها درهر صورتی عجم و مجوس استند. 
     ما نمی‌خواهیم عرب باشیم، به عرب و فرهنگ عرب احترام داریم؛ این ضدنام و دشنام‌هایی‌که عرب بر ما برچسپ زده است، این ضدنام و دشنام‌ها را نمی‌پذیریم، ما عجم و مجوس نیستیم؛ ما ایرانی، خراسانی، افغانستانی و تاجیکستانی استیم. کسانی را که عرب گفته است، خر استید، آنها قبول کرده خر استند، خر باشند؛ خربودن هم برای بسیاری‌ها نام کمی نیست! خر به تعبیر سعدی در جایگاه خود خیلی عزیز است: مسکین خر اگرچه بی‌تمیز است/ چون بار همی‌برد عزیز است. 

استقبال خوب از شاملو در افغانستان/ گفت‌و‌گو با یعقوب یسنا

گفت وگو و تدوین: هارون مجیدی

* این گفت وگو به مناسبت دوازدهمین سالگرد درگذشت احمد شاملو صورت گرفته بود که در مجله «آنگاه» در تهران و در روزنامه «ماندگار» در کابل به نشر رسیده است. 

اشاره:
 یعقوب یسنا نامی است آشنا در حوزۀ شعر، داستان، پژوهش و نقد که در سال‌های پسین کارهای بی‌شماری در این بخش‌ها انجام داده و از او به عنوان یکی از پُر کارترین فرهنگیان افغانستان نام برده می‌شود.
آقای یسنا در گروه ادبیات فارسی دانشگاه کابل درس خوانده و چند سالی هم به عنوان مسوول گروه فارسی دانشگاه بیرونی در ولایت کاپیسا باقی مانده و به تازه‌گی به عنوان دانشجوی دکترا در یکی از دانشگاه‌های ایران پذیرفته شده است.
برای دانستن تأثیر کارهای احمد شاملو روی کارهای ادبی و فرهنگیان افغانستان، گفت‌و‌گوی با ایشان انجام داده‌ایم که می‌خوانید.

جناب استاد یعقوب یسنا! در آغاز اگر از نخستین آشنایی خود با کارهای احمد شاملو بگویید و این که احمد شاملو برای شما چگونه شاعری است و یا به لفظ دیگر، به باور شما احمد شاملو چه جایگاهی در شعر معاصر فارسی دارد؟
پیش از این‌که دانشجو ادبیات در دانشگاه کابل شوم، با احمد شاملو و با شماری از شاعران ایرانی مانند نیما، فروغ، نادرپور، سهراب، اخوان و… آشنایی پیدا کرده ‌بودم. این آشنایی‌ بیشتر ارتباط می‌گرفت به ‌خواندن کتاب «طلا در مس» رضا براهنی که یک جلدی بود، پوش (جلد) زرد پلاستیکی داشت. اگرچه آن موقع، به‌بحث‌های نخست کتاب که درباره چیستی شعر بود؛ چندان پی نمی‌بردم، اما حقیقت این است که ساختار فکری‌ام دربارۀ شناخت ادبیات با خواندن همان کتاب شکل گرفت و برای شناخت بعدی‌ام از ادبیات، ذهن‌ام را هدایت کرد و مسیر بخشید. اگرچه پیش از این، شاهنامه، گلستان، بوستان، لیلی و مجنون و… را خوانده بودم، ذوق ادبی و علاقه به ادبیات داشتم. اما مرحلهِ عبور از ذوق و دست‌یافتن نسبی به شناخت به‌مثابه آگاهیِ جدی‌تر از شعر به خواندن طلا در مس ربط دارد.
حقیقت این است که از سال‌های دههِ سی و چهل به‌بعد شماری از شاعران ایرانی (منظور از شاعران و نویسنده‌گان معاصر است؛ سنتی و کلاسیک که مشترک است)، داستان‌نویسان و اندیشمندان ایرانی به‌نوعی در افغانستان زبان‌زد عام و خاص استند. کسانی‌در عرصهِ ادبیات، هنر و اندیشه اندکی فعال و علاقه‌مند باشند، شمار زیادی از شاعران و نویسنده‌گان ایرانی را می‌شناسند.

رهنورد زریاب، داستان‌نویس افغانستانی، بار بار می‌گوید که ما در افغانستان چنان علاقه‌مند شاعران و نویسندگان ایرانی استیم که حتا می‌دانیم که شماره یخن و شماره کفش شان چند است. اما در ایران چندان علاقه وجود ندارد که شاعران و نویسنده‌گان ما و کارهای ما را بشناسند. این سخن رهنورد زریاب می‌تواند توجه ایرانیان را به کارهای ادبی افغانستانی‌ها معطوف کند اما حقیقت این است که ادبیات معاصر فارسی در دورۀ معاصر برای نخستین‌بار از ایران آغاز می‌شود؛ بعد در دو حوزه دیگر ادبیات فارسی یعنی در افغانستان و تاجیکستان رواج می‌یابد.
من دو گونه شناخت از شاملو داشتم. شناخت نخستم از شاملو به‌عنوان یک شاعر بوده که مانند ده‌ها شاعر دیگر در یک دوره شعر گفته‌اند. شناخت جدی شاملو برای یک فرد، آنگاه ممکن می‌شود که فرد به‌گونه‌ای چشم‌اندازی کامل‌تری از شعر فارسی در ایران پیدا کند. موقعی‌که این شناخت فراهم می‌شود؛ فرد کم کم به شناخت جایگاه شاملو در شعر و در ادبیات فارسی پی‌ می‌برد. شناخت جدی‌ترم از شاملو پس از دانشجویی صورت گرفت. شعرها، ترجمه و آثار منثور شاملو را خواندم. دیدگاه انتقادی موافق و مخالف دربارۀ شاملو را نیز خواندم که موافقان شاملو از جمله دکتر ضیا موحد گفته ‌بود که پس از حافظ، شاعری به بزرگی شاملو تکرار نشده است. فکر می‌کنم ‌ادعاهای از این دست که چه در موافقت با یک شاعر گفته می‌شود یا چه در مخالفت با یک شاعر، بیشتر جنبه هجو و مدح دارد تا ارایه نگاه انتقادی و تاویل از متن‌های شعری یک شاعر.
حقیقت این است که شاملو برای مخاطبان‌اش یا درکُل برای جامعه فرهنگی، تنها یک شاعر نیست؛ بلکه فعالیت هنری و ادبی شاملو از او یک شخصیت چند بُعدی و فرهنگ‌ساز ساخته‌ است که ای بسا تنوع فعالیت‌های فرهنگی شاملو می‌تواند جنبه‌های جنجالی و حتا متناقض از شخصیت شاملو ارایه کند. شاملو از یک‌سو دلبسته واژه‌گان کهن فارسی و واژه‌گان زبان کوچه و بازار فارسی است و از سویی دیگر بر فردوسی و شاهنامه می‌تازد. اگر از حقیقت نگذریم تاختن شاملو بر فردوسی و شاهنامه با آن رویکرد بیانگر کمی اطلاع شاملو دربارۀ ساختارهای معرفت اسطوره و داستان‌های اساطیری است. 
شاملو برای من از چندین نگاه یک شاعر و شخصیت کاریزما است. چهره شاملو، شمرده شمرده سخن‌ گفتن و شعر خواندن‌اش، حرکات‌اش و… از او برایم یک کهن الگو و یک ارکی‌تایپ ساخته است که انگار این آدم از ماقبل تاریخ دارد می‌آید. نوگرایی، انتقادهای سیاسی، کردارهای روشنفکری و… او نیز جذبه‌ای خاص نه تنها برای من بلکه برای چند نسل ادبی افغانستان دارد. حتا برای تعدادی سیگار دود کردن شاملو معنای ادبی و هنری دارد؛ خیال می‌کنند که با شعر سرودن و شعر خواندن ارتباطی جدی دارد!
دربارۀ جایگاه شاملو در شعر فارسی باید گفت که از چند نگاه جایگاه او در شعر فارسی خاص است: این که شعر نیمایی را دچار تحول کرد، شاخه‌ای جدی‌ای در شعر معاصر فارسی به وجود آورد که این شاخه، شعر شاملویی یا شعر سپید است. شعر شاملویی نه تنها در ایران بلکه در افغانستان نیز جریان‌ساز شد. مهمتر از همه شعر شاملویی و جریان شعر شاملویی، بوطیقایی را بر بوطیقاهای شعر فارسی افزود. غیر از این‌که شاملو، از اساس‌گزاران جدی شعر شاملویی بود؛ در نقد و نظریه‌پردازی دربارۀ شعر، به‌ویژه دربارۀ معرفی بوطیقای شعر شاملویی نوشت که این نقد و نظریه‌ها در تاریخ نقادی شعر فارسی درخور اهمیت است.

کارهای احمد شاملو چه زمانی و چگونه به دست فرهنگیان و کانون‌های ادبی افغانستان رسید؟

یعقوب یسنا: کارهای شاملو باید از نیمه دهه چهل به بعد در افغانستان رواج یافته باشد؛ زیرا از نیمه دهه پنجاه به بعد تعدادی از شاعران افغانستان، شعر شاملویی و سپید سروده‌اند. بنابراین باید چند سالی از آشنایی شاعران با شعر شاملویی گذشته باشد تا اقدام به سرایش شعر شاملویی کرده باشند.
فکر می‌کنم همیشه شاعران و نویسنده‌گان افغانستانی علاقه و گرایش به ادبیات ایران داشته است. این علاقه و گرایش موجب می‌شده که کارهای ادبی ایران به افغانستان برسد. در دهۀ سی ما در ادبیات افغانستان نمونه‌های از سرایش شعر نیمایی را داریم که کم کم شعر نیمایی در افغانستان به یک جریان تبدیل می‌شود. در ادامه شعر نیمایی در دهۀ پنجاه، شعر شاملویی در افغانستان رواج می‌یابد و به جریان تبدیل می‌شود. این رواج شعر نیمایی و شاملویی نشان می‌دهد که شاعران و نویسنده‌گان افغانستان به‌طور جدی پیگیر ادبیات ایران بوده است؛ به‌نوعی به تجربه‌های مدرنیت و تحول ادبی در ایران چشم دوخته بوده‌اند و می‌خواسته‌اند از این تجربه‌ها استفاده کنند. برای این‌که ادبیات ایران و افغانستان را جدا نمی‌دانسته‌اند؛ فقط موانع برای دسترسی به ادبیات ایران در افغانستان، مکان و جغرافیا بوده است که این موانع نیز قابل رفع بوده است. بنابراین، نمی‌شود زمان مشخصی را تاریخ‌گذاری کرد که در این زمان شعر نیمایی یا شاملویی به افغانستان رسیده است؛ زیرا ما در یک حوزه زبانی، ادبی، فرهنگی و معرفتی با پیشینه مشترک تاریخی قرار داریم که این حوزه زبانی و ادبی خود بستر و زمینه برای مناسبات فرهنگی می‌شود.

شماری به این باور اند که کارهای احمد شاملو برای نخستین‌بار از طریق فعالان سیاسی چپ وارد افغانستان شد، آیا واقعاً چنین است؟
یعقوب یسنا: جریان‌های چپ معمولاً در تحولات فکری، ادبی و فرهنگی چه در ایران و چه در افغانستان تاثیرگذار بوده است. زیرا جریان‌های چپ به نوعی بیشتر از جریان‌های راست با تحولات ادبی و فرهنگی چه در حوزه ادبیات سوسیالیستی و چه در حوزه ادبی اروپا و فرانسه درگیر بوده‌اند و تحولات ادبی را در جهان دنبال می‌کرده‌اند؛ می‌خواسته‌اند ادبیات فارسی نیز این گونه تحولات را تجربه کند.
شاعرانی که در افغانستان به‌صورت جدی به شعر معاصر و ادبیات معاصر پرداخته‌اند، معمولا گرایش چپ داشته‌اند؛ اگر این گرایش در حدِ گرایش حزبی نبوده است، اما گرایشی نسبتا فرهنگی و معرفتی نسبت به جریان‌های چپ داشته‌اند. واصف باختری که یکی از شاعران جدی شعر معاصر افغانستان است. در جریان‌سازی شعر نیمایی و شاملویی، جایگاهی خاص در شعر معاصر افغانستان دارد؛ از جملهِ شاعران و ادبیات شناسانی است که گرایش چپ دارد.
اگرچه من رواج شعر نیمایی، شاملویی و ادبیات معاصر ایران را در افغانستان بیشتر بنابه حوزۀ زبانی و ادبی مشترک می‌دانم و تأکید می‌کنم که حوزۀ زبانی و ادبی مشترک، درهر صورت موجب این مناسبات فرهنگی شده و می‌شود. با این‌هم نقش جریان‌های چپ را در تسریع این مناسبات ادبی و فرهنگی نمی‌توان نادیده گرفت.

در آغاز، کدام رده از شاعران افغانستان از شاملو بیشتر تأثیرپذیری شدند و آیا این کار اقبالی و موفقیتی هم در پی داشت؟
یعقوب یسنا: همان شاعرانی که رواج‌دهندۀ شعر نیمایی در افغانستان بودند؛ در آغاز همان‌ها نیز به معرفی و رواج شعر شاملویی در افغانستان پرداخته‌اند. طوری‌که اشاره شد واصف باختری از جمله جدی‌ترین شاعران نیمایی‌سرا در افغانستان است که دقیق‌ترین شعرهای نیمایی را سروده است؛ این شاعر نیز از جمله نخستین کسانی است که در دهه پنجاه شعر شاملویی می‌سراید. بنابراین، می‌توان گفت شاعرانی به شعر شاملویی توجه کرده‌اند که از حامیان نوگرایی در شعر بودند. طبعاً اینان برای تقویت نوگرایی در شعر از پیشنهادهای نیما استفاده کردند و همچنان تحول شعر ایران را پیگیری می‌کردند که متوجه تفاوت‌های کار شاملو با شعر نیمایی شدند و از این تحول نیز در شعر افغانستان استقبال کردند.
از شعر شاملویی در افغانستان استقبالی خوب صورت گرفته است؛ همین‌که نخستین شعرهای شاملویی در افغانستان سروده شده است، شاعرانی در افغانستان تلاش به جریان‌سازی شعر شاملویی کرده‌اند که مجموعه‌های شعر شاملویی ارایه کرده‌اند. اگر قرار باشد شعر افغانستان جریان‌شناسی شود؛ یکی از جریان‌های عمده در شعر افغانستان جریانی شاملویی است.
واصف باختری، رفعت حسینی، پرتو نادری، لطیف پدرام، شجاع خراسانی و… از جمله نخستین شاعرانی استند که شعر شاملویی سروده‌اند. پرتو نادری و لطیف پدرام در ضمنی‌که از جمع نخستین سراینده‌گان شعر شاملویی استند؛ از جمله نخستین شاعرانی نیز استند که مجموعه‌شعرهای مستقل شاملویی نیز ارایه کرده‌اند.

چرا تأثیر شعر شاملو، همچون کارهای نیما و یا قالب نیمایی اقبال چندانی در افغانستان نداشته است؟
یعقوب یسنا: چنین نیست که شعر شاملویی مانند کارهای نیما در افغانستان اقبال رواج یا بازده ادبی نداشته است. اگر شعرهای افغانستان را دقیق بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که شعر شاملویی در افغانستان در ادامه شعر نیمایی، رواجی چشمگیر داشته است. کتابی را محمود جعفری به‌نام «شعر سپید چیست؟» نوشته است. در این کتاب شاعران شاملویی‌سرا را معرفی کرده است. در ضمنی‌ که شمار این شاعران زیاد است؛ معلوم میشود که این شاعران شامل چندین دهه استند. این امر نشان می‌دهد که شعر شاملویی چندین دهه است رواج و به نوعی‌ تا هنوز نیز ادامه دارد.
البته باید اشاره کرد که در افغانستان نسبت به درک و شناخت درست از شعر شاملویی، ساده‌انگاری و سهل‌انگاری صورت گرفته است. تعدادی بدون درک درست ویژه‌گی‌های ادبی و هنری شعر شاملویی، نمونه‌های نسبتا بدی بنام شعر شاملویی ارایه داده‌اند که تا شعر باشند، نثر استند. درحالی‌که شاملو از نثر به عنوان امکان شعری استفاده کرده است؛ یعنی امکانِ شعری نثر را بیدار کرده است تا با استفاده از این امکان، نثر را تقرب بدهد به شعر نه این که شعر را تقلیل بدهد به منطق نثر.
مرز ویژه‌گی‌ها و امکان‌های شعری با منطق نثر در شعرهای شاملو همیشه مشخص و قابل تشخیص است. شعر شاملویی، ساختار، ترکیب‌سازی، ایجاد ابهام، فشرده‌سازی، چگونگی استفاده از فعل، صفت و…، تخیل و همذات‌پنداری‌ها، ساختن واژه‌های جدید، آغاز و انجامِ مخصوص به‌خود را دارد که باید این موارد در سرایش شعر رعایت شود؛ در غیر آن شعر تقلیل پیدا می‌کند به منطق نثر.
متاسفانه شماری بدون درک این ویژه‌گی‌های شعر شاملویی، دچار این ساده‌انگاری شده‌اند که چند کلمه را زیر به‌زیر نوشت، وزن نداشت و منثور بود؛ آن شعر، سپید یا شاملویی است.

کدام بخش از کارهای شاملو در افغانستان بیشتر تأثیرگذار بوده است: شعر، ترجمه و یا پژوهش‌هایش.
یعقوب یسنا: شعر شاملو در افغانستان بیشتر از ترجمه و پژوهش‌هایش خوانده شده است و تاثیرگذار بوده است که این تاثیرگذاری خود را در رواج فرم شعر شاملویی نشان داده است.

اگر چشم‌اندازی به شعر پساطالبان در افغانستان داشته باشیم، در شعر و کارهای ادبی این دوره حضور احمدشاملو چگونه بوده است؟
یعقوب یسنا: پیشنهادم این است که نام طالبان را بر شعر و ادبیات افغانستان نگذاریم. بهتر است به‌جای «شعر پساطالبان» بگوییم شعر دهه هشتاد و دهه نود. در شعر دهه هشتاد نیز شاملو تاثیرگذار بوده است. مجموعه‌های شعری و شعرهای از مهدی سرباز، مجیب مهرداد، امان پویامک، کریمه شبرنگ، یاسین نگاه، هادی هزاره و… داریم که از نظر بوطیقا شاملویی استند و می‌توانند به‌نام شعر شاملویی دسته‌بندی شوند. در ضمن شماری از شاعران دهه پنجاه نیز به سرایش شعر شاملویی تا دهه هشتاد و… ادامه داده‌اند و نمونه‌های از شعر شاملویی دارند که پرتو نادری، لطیف پدرام، افسر رهبین و… از این جمله اند.

جناب یسنا! ممنون از این که برای این گفت‌وگو فرصت گذاشتید.
یعقوب یسنا: جناب مجیدی، سپاس‌گزارم.