آفت مقاله نویسی در افغانستان

«مقاله نوشته نسبتا کوتاهی است که درباره موضوعی خاص نوشته شود و اندیشه­ ای را ترویج کند یا به مساله­ ای پاسخ بدهد.» مقاله در دنیای معاصر اهمیت زیاد دارد و مهم­ترین قالب برای ارایه ایده­ ها و یافته­ های علمی است، طوری ­که تازه­ ترین دیدگاه­ های پژوهشگران هر رشته را می­ توان در مقالاتی­ که در مجله­ های تخصصی آن رشته منتشر می­ شوند، دید. میزان علمی مقالات منتشرشده در مجلات علمی معتبر هر کشور یکی از مهم­ترین شاخص ­های ارزیابی میزان تولید علمی آن کشور و تعیین جایگاه علمی آن در جهان به ­شمار می­ رود. هم­چنین مقاله یکی از شاخص­ های مهم ارزیابی فعالیت ­های علمی دانشگاهیان و استادان است و در ارتقای مرتبه اعضای هیات علمی و هم­چنین در شناسایی دانشجویانی ­که دارای استعدادهای درخشان استند، نقش موثری دارد.

دانشجویان در جریان تحصیل نیز نیاز به مقاله ­نویسی دارند؛ زیرا استادان برای شان پروژه­ های کاری می­ دهند که کارهای شان را باید به­ صورت مقاله ارایه ­کنند؛ بنابر این یادگیری مقاله­ نویسی و شناخت انواع مقاله به دانشجویان کمک می­ کند تا پروژه­ های کاری شان را به­ صورت مقاله درآورند. در ضمن، مقاله­ نویسی فرصت مناسب و تمرین خوب برای پایان­نامه­ نویسی و کتاب ­نوشتن است.

اگر مقاله را گونه یا نوعی از نوشتار درنظر بگیریم، می ­توانیم بگوییم که مقاله، نوع مسلط و غالب نوشتار چه در عرصه نوشتار علمی-تحقیقاتی و چه در عرصه نوشتار مطبوعاتی و رسانه­ای است. از قرن هژده به بعد مقاله، نوع غالب نوشتارهای علمی-پژوهشی و مطبوعاتی است.

در جهان معاصر به ­خصوص در عرصه علم و در عرصه توسعه علم و ارایه تحقیقات، مقاله­ های علمی آنقدر اهمیت دارد، اگر زیاده­ روی نکرده­ باشیم می­ توانیم بگوییم که کتاب آنقدر اهیمت ندارد. در این­ هیچ شکی وجود ندارد که چرخاندن مطبوعات و رسانه­ ها بی مقاله ممکن نیست. روزنامه­ ها، مجله­ ها، برنامه­ های تلویزیونی، مجلس­ های علمی و ادبی و... همه با مقاله صورت اجرایی پیدا می ­کنند. بنابر این مقاله­ نویسی در روزگار معاصر از نیازهای علمی، اجتماعی، ادبی، هنری و حتا می­ توان گفت از نیازهای تمدنی بشر است. مقاله و مقاله­ نویسی از نخستین و مهم­ترین شیوه پژوهش ­های علمی و ترویج و توسعه علم است. کشورهای­ که از لحاظ علمی، توسعه یافته ­است، در این کشورها تعداد مجله­ های علمی و تخصصی، مجله­ های فرهنگی و هفته ­نامه و روزنامه ­ها بیشتر است و در روز، هفته و ماه مقاله­ های بسیار نوشته و نشر می ­شوند که در نهایت ایده و موضوع همین مقاله­ ها را نویسنده­ های مقاله­ ها گسترش می ­دهند و به کتاب تبدیل می­ کنند یا این­که مقاله ­های با موضوع ­های مرتبط بهم به­ صورت کتاب چاپ و نشر می­ شوند.

خلاصه این ­که می­ توان گفت مقاله­ نویسی از ویژگی­ های جهان معاصر و کشورها و جامعه ­های توسعه­ یافته، متمدن و پیشرفته است و مقاله از نیازهای مهم علمی، فرهنگی، اجتماعی و... مدنیت و تمدن است. از این ­رو، می ­توان توسعه و پیشرفت یک جامعه و یک کشور را بنابه حجم و چگونگی مقاله­ نویسی و نشر مقاله، انواع مجله و روزنامه­ های همان جامعه و کشور، سنجید.

مقاله با ساختار و محتوایی کنونی، از گونه­ های مدرن و معاصر نوشتار است که پس از صنعت چاپ و به­ وجود­آمدن مطبوعات به ­وجود آمد؛ پیش از آن نه تنها در افغانستان بلکه در جهان چنین نوشتاری با چنین محتوا و ساختار وجود نداشته ­است. مقاله ­نویسی با ساختار و محتواهای فعلی پس از قرن هژده رونق می­ گیرد که در موضوع ­های متفاوت: تاریخ، اجتماع، فلسفه، ادبیات، زیبایی ­شناسی و... نوشته­ می ­شود اما چگونگی نگارش مقاله از قرن هژده تا قرن نوزده بیشتر جنبه غیر رسمی و خودمانی داشته­است؛ از قرن بیست یا بیشتر در پایان قرن بیست با رویکار آمدن مجله و نشریه ­های تخصصی، مقاله بیشتر شکل رسمی پیدا کرد و رواج جنبه ­های غیر رسمی آن رو به کاهش نهاد.

در افغانستان نیز پس از وارد­شدن ماشین و صنعت چاپ (صد سال پیش) و رواج جریده و نشریه، مقاله­ نویسی آغاز شد. از آن روزگار تا اکنون مقاله­ نویسی ادامه داشته­ است، اما بنابه تغییرات ناگوار شرایط سیاسی که به ­صورت عموم زیرساخت­ ها و ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... در این کشور، اساس نیافتند و به­ صورت جدی و اساسی آن مدرن و معاصر نشدند؛ مقاله ­نویسی نیز آن­ چنان­ که باید از نظر تنوع محتوایی و از نظر ساختار علمی مدرن می ­شد، نشده­ است. مقاله­ نویسی در افغانستان به ­صورت سنتی و بیشتر به شکل غیر رسمی و خودمانی باقی مانده­ و وارد محتواهای جدی فکری و ساختار رسمی نشده­ است.

از آفت و تباهی یک امر یا پدیده، هنگامی می ­توان سخن گفت که در روزگاری آن پدیده به ­صورت جدی و فعال وجود داشته و از رونقی خوب برخوردار بوده­ است. اگر از این چشم­ انداز به مقاله و مقاله­ نویسی در افغانستان نگاه کنیم؛ طوری ­که همه امور مدرن فرهنگی، سیاسی و... در افغانستان رواج تقلیدی داشته، مقاله و مقاله ­نویسی نیز رواج تقلیدی داشته و هیچگاه، آن چنان ­که مقاله­ نویسی در مطبوعات، مجله­ های علمی و تخصصی (تا هنوز مجله علمی به معنای معمول آن نداریم، البته تازه فصل­نامه «اندیشه معاصر» می ­تواند تخصصی باشد) نهادینه شود و رسمیت بیابد، نیافته­ است. اگر بخواهیم به این­ که چرا مقاله­ نویسی در افغانستان به­ صورت جدی و رسمی نهادینه نمی ­شود، بپردازیم؛ می­ توانیم این موارد را از آفت ­های علمی و رسمیت نیافتن مقاله در کشور بدانیم:

1- دانش عقلی و فلسفی مدرن آن چنان که در اروپا و کشورهای توسعه­ یافته، حتا در کشورهای همسایه ما شکل گرفته و نهادینه­ شده، در افغانستان به­ صورت روشمند نهادینه ­نشده ­است؛ این نهادینه­ نشدن دانش عقلی و فلسفی مدرن سبب می­ شود که ما نتوانیم وارد مفاهیم جدی و معاصر در عرصه علوم بشری شویم و با نوشتن مقاله به این مفاهیم بپردازم.

2- دکارت گفته ­بود: «روش، راهی است که به منظور دستیابی به حقیقت در علوم باید پیمود». در جهان معاصر، هر کاری با روش اجرایی می­ شود، یعنی بی شناخت و یادگیری روش ممکن نیست، کاری را به­ خوبی انجام داد یا دانشی را به­ صورت درست آن یاد گرفت. در گذشته­ ها به تحقیق علوم از نظر تفاوت موضوع و محتوا می­ پرداختند اما اکنون با تفاوت روش به تحقیق علوم می­ پردازند و به نوعی علوم را نه از نظر موضوع و محتوا بلکه از نظر روش، دسته­ بندی می­ کنند. مقاله­ و مقاله­ نویسی نیز روش دارد؛ تفاوت انواع مقاله جدایی از موضوع­ های مورد بحث شان بنابه تفاوت روش نوشتن آنها در نظر گرفته می­ شود. اگر بخواهیم یک مقاله خبری، معرفی کتاب یا علمی-پژوهشی بنویسیم، نوشتن هر کدام روش و شکل رسمی مخصوص به­ خود را دارد که باید رعایت شود؛ با رعایت روش در نوشتن هر کدام، می ­تواند تفکیک شود که این مقاله، خبری، معرفی کتاب یا علمی-پژوهشی است. طوری ­که فهم علوم و دانش­ های معاصر در این کشور، نهادینه ­نشده ­است؛ روش ­های معاصر و یادگیری روش­ های معاصر نیز نهادینه ­نشده­ است. بنابر این ما درکل روش تحقیق و روش مقاله­ نویسی را یاد نداریم؛ یادگیری این روش ­ها در هر علم  نیاز به آموزش دارد که باید به­ صورت جدی روش ­های تحقیق در دانشگاه­ ها تدریس شود. 

3- سهل ­انگاری، تنبلی، آسان­ گیری، مصلحت­ گرایی و برخورد سو استفاده­ گرایانه از موقعیت علمی با تحقیق، روش تحقیق و مقاله­ نویسی از عوامل ­های است که در دانشگاه­ ها، در نهادهای تحقیقاتی از جمله اکادمی علوم افغانستان صورت می­ گیرد.

4- مجله­ ها و نشریه­ های بنام مجله­ های علمی و تخصصی در دانشگاه­ ها و نهادهای تحقیقاتی فعالیت می­ کنند اما بنابه مصلحت ­های فسادآمیز و... یا بنابه کم­ دانشی اعضای هیات علمی این مجله­ ها، هیچ گونه معیار و روش علمی و رسمی مقاله­ نویسی در این مجله ­ها رعایت نمی ­شود یا شناخته­ شده نیست.

5- درکل وضعیت دانش، روش علمی تدریس و تحقیق و مقاله­ نوشتن در افغانستان اندهبار است؛ زیرا هیچ مرجعی خود را نسبت به وضعیت علم و روش تدریس علم و تحقیق مسوول نمی­ داند نه معاونیت­ های علمی دانشگاه­ ها، نه اعضای هیات علمی مجله­ های (علمی و تخصصی؟) نه اکادمی علوم افغانستان، نه نهادهای تحقیقاتی، نه وزارت تحصیلات عالی، نه وزارت اطلاعات و فرهنگ و نه وزارت معارف. شورای وزیران، ریاست اجراییه و ریاست جمهوری نیز خود شان را مسوول نمی ­دانند تا مراجعی را که مدیریت دانش و تحقیق را به عهده دارند، مورد بررسی قرار دهند.

بنابر این، نیاز است تا فهم دانش و علوم، مدرن شود؛ آموزش روش تدریس و روش تحقیق جدی گرفته ­شود و در دوره مکتب و تحصیلات به­ صورت جدی و روش­ مند آموزش داده­ شود؛ مصلحت­ گرایی در علم و روش تحقیق از بین برود؛ و معیارهای روش علمی در تحقیق و در مقاله­ نویسی در مجله­ ها درنظر گرفته­ شود. 

* این نوشته از روزنامه 8 صبح نشر شده است.