استفاده‌ی فرهنگی از فضاهای مجازی در روزگار کرونا (به ویژه بین افغانستان و ایران)

مقدمه (بحث کرونا و ارتباطات)

کرونا در بسیاری موارد، اطمنان معرفتی و برداشت بشر را دچار چالش کرد. اینجا به موارد دیگر اشاره نمی‌شود؛ فقط به بحث کرونا و برداشت انسان از ارتباطات اشاره می‌شود.

پیش از کرونا تعریف و برداشتی مشخص از ارتباطات داشتیم که طبق آن برداشت جلسه‌های بزرگ سیاسی، فرهنگی و صنف‌های درسی برگزار می‌شد. اما کرونا ارتباطات انسانی را در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی، آموزشی، اجتماعی، کار و تجارت و حتا در مناسبات خانوادگی دچار چالش جدی کرد.

بنابراین انسان بایستی بحث، تعریف و چگونگی ارتباطات را در عصر کرونا و پسا کرونا بازبینی کند که در عصر کرونا و پسا کرونا چگونه می‌تواند ارتباطات بشری را برقرار نگه دارد تا رویدادهای مانند کرونا کلا مناسبات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و آموزشی بشر را از اساس دچار چالش نکند و به تعطیلی نکشاند.

اگر دقت کنیم کرونا مناسبات اقتصادی و آموزشی را از اساس دچار چالش کرده و به تعطیلی کشانده است. پرسش این است‌که از چه مجراها و وسیله‌های می‌توانیم تعلیق‌های ارتباطی را در عصر کرونا پر کنیم؟ پاسخ کلی این است‌که از فضاهای مجازی باید استفاده کرد. اما مهم چگونگی استفاده از فضاهای مجازی و تحقق ارتباطات توسط فضاهای مجازی است.

بحث ضرورت ایجاد فضاهای مجازی

انسان سال‌ها است‌که دست به رسانش مجازی در ارتباطات زده است. رسانه‌‌ای بنام زبان جنبه‌ی مجازی دارد. زبان رابطه‌ی انسان با انسان و رابطه‌ی انسان با چیزها و جهان را به‌صورت مجازی برقرار می‌کند. پول ارتباطات مجازی است، عبادت ارتباطات مجازی است و مناسبات مذهبی، دینی، ایدیولوژی‌های سیاسی بین افراد، مناسبات قومی و... ارتباطات مجازی است.

اما مجراها و تحقق این ارتباطات در بستر و زمینه‌ای‌که صورت می‌گیرد تفاوت می‌کند. مجراها و تحقق این ارتباطات مجازی قبلا در بستر و زمینه‌های واقعی صورت می‌گرفت اما اکنون در بستر و فضاهای باید صورت بگیرد که از آنها بنام فضاهای مجازی یاد می‌شود.

در گذشته موضوع‌های ارتباطات مجازی بود؛ بستر و مجرای آن واقعی بود. مثلا نماز در مسجد خوانده می‌شد، تبلیغ دینی در یک محل واقعی صورت می‌گرفت، پول به صورت فیزیکی انتقال پیدا می‌کرد و... اما اکنون بسترها، مجراها و زمینه‌های ارتباطات نیز باید مجازی شود. این فضاهای مجازی توسط انترنت ایجاد شده است و قابل استفاده است‌که شبکه‌های اجتماعی و سایبری است.

گیبسون "فضای مجازی را فضاهای تخیلی می‌دانست‌که از اتصال رایانه‌ها پدیدار شده است؛ انسان‌ها و منابع اطلاعاتی را به‌هم وصل می‌کند." اما دیگر فضاهای مجازی یک فضای تخیلی و شاعرانه نیست بلکه کارکرد واقعی و پیامد واقعی دارد و حقیقت و مناسبات حقیقی را تولید می‌کند.

فضاهای مجازی در مناسبات واقعی بشر تاثیرگذار است و حقیقت مناسبات واقعی بشر را شکل می‌دهد و به گونه‌هایی متفاوت بازسازی می‌کند و تصور ما را از زمان و فاصله دیگرگون می‌کند. بنابراین بحث قدرت در آینده بحث ایجاد و مدیریت ارتباطات در فضاهای مجازی خواهد بود. هویت‌ها، نشانه‌شناسی، دلالت و معنا و دسته‌بندی اطلاعات طبق مناسبات فضاهای مجازی در فضاهای مجازی صورت خواهد گرفت.

انسان طوری‌که نیاز داشت برای ارتباطات در بستر و زمینه‌های واقعی هزینه و فرهنگ‌سازی کند، نیاز دارد که برای ارتباطات در فضاهای مجازی نیز هزینه و فرهنگ‌سازی کند. چنان‌که ارتباطات چالش‌ها و فرصت‌های خود را در بسترها و زمینه‌های واقعی داشت؛ در فضاهای مجازی نیز چالش‌ها و فرصت‌های خود را خواهد داشت. همه‌ی این موارد نیاز به دانش، مهارت و مدیریت دارد.

بحث استفاده از فضاهای مجازی بین ایران و افغانستان

ایران و افغانستان یک رسانه‌ی مشترک مجازی دارد که این رسانه، زبان فارسی است. داشتن زبان مشترک در ارتباطات و ارتباطات در فضاهای مجازی خیلی مهم است. اما مهم این‌ است‌که از رسانه‌ی زبان چگونه باید استفاده کرد. از رسانه‌ی زبان می‌توان توسط رسانه‌های تصویری، نوشتاری و شبکه‌های اجتماعی-انترنتی استفاده کرد.

متاسفانه ما نتوانسته‌ایم با استفاده از زبان مشترک استفاده‌های تاثیرگذار در مناسبات فرهنگی و ارتباطات انجام بدهیم. هنوز نتوانسته‌ایم یک تلویزیون مشترک بین سه کشور افغانستان، ایران و تاجیکستان بسازیم که ارتباطات فرهنگی و مجازی ما از طریق این رسانه تامین شود. بنابراین ما (تاجیکستان، ایران و افغانستان) ارتباطات مجازی و فرهنگی خود را توسط بی بی سی فارسی و... برقرار می‌کنیم. طبعا بی بی سی فارسی و.‌.. پیش‌فرض‌های فرهنگی خود را در عرصه‌ی ارتباطات تعمیم می‌دهد.

مشکل این‌که ما نمی‌توانیم از فضاهای مجازی استفاده‌ی همگانی داشته باشیم، مشکل سیاست‌گذاری‌های مذهبی است. ما برای استفاده از رسانه‌های ارتباطی مشترک نیاز به مناسبات فرهنگی سکولار داریم. اگرچه مجرای ارتباطی مجازی در فضاهای مجازی را داریم که این مجرا و رسانه زبان است. اما ارتباطات ما از طریق فضاهای مجازی و در فضاهای مجازی برنامه‌ریزی نشده و مورد توجه واقع نشده است.

فکر می‌کنم بحث کرونا که توجهِ ما را معطوف به ارتباطات و چگونگی ارتباطات توسط فضاهای مجازی و در فضاهای مجازی کرده است؛ این فرصت را فراهم کرده ‌که درباره‌ی ارتباطات خود در فضاهای مجازی و از طریق فضاهای مجازی دقت کنیم و با برنامه‌ریزی و مدیریت ارتباطات در فضاهای مجازی استفاده‌ی مفید فرهنگی و علمی از فضاهای مجازی بین دو کشور در روزگار کرونا و پسا کرونا صورت بگیرد.

استفاده از فضاهای مجازی بین ایران و افغانستان در روزگار کرونا

بدی‌ها و شرایط سخت معمولا انسان را وامی‌دارد که برای رفع بدی و تغییر شرایط سخت راهکار ارایه کند. یکی از بدی‌ها و ایجاد شرایط سخت کرونا چالش در برقراری ارتباطات است. این چالش انسان را وادار کرده است‌که با راهکارهایی به رفع مشکل ارتباطات در روزگار کرونا بپردازد.

رفع مشکل ارتباطات در روزگار کرونا توجهِ همگان را به فضاهای مجازی بیشتر کرده است. همه دنبال این استند که چگونه می‌توانند با استفاده از فضاهای مجازی تعلیق‌ها و خالیگاه‌های ارتباطاتی ناشی از کرونا را در مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رفع کند.

یکی از سهولت‌های ارتباطات از طریق فضاهای مجازی این است‌که فاصله‌ی جغرافیایی از میان برداشته می‌شود. بنابراین فضای مجازی یک فضای جهانی است‌که در بستر و زمینه‌ی واقعی چنین فضاهای جهانی نمی‌تواند شکل بگیرد. به اساس جهانی بودن فضاهای مجازی این فرصت فراهم می‌شود که از ایجاد فضاهای فرهنگی و آموزشی مشترک در ایران و افغانستان مشترکا همزمان بهرهمندی صورت بگیرد.

پیشنهاد من این است‌که در عرصه‌های آموزش در دوره‌ی مکتب (مدرسه)، تحصیلات عالی (تدریس در دانشگاه‌‌ها)، چگونگی تجارب تهیه‌ی نصاب درسی، جلسه‌های علمی و آکادمیک و جلسه‌های ادبی و فرهنگی می‌توانیم از فضاهای مجازی استفاده کنیم و ارتباطات خویش را در فضاهای مجازی تقویت ببخشم.

خوش‌بختانه تعدادی از استادان دانشگاه و فرهنگیان با استفاده از شرایط موجود ارتباطات دست به ایجاد فضاهای مجازی مشترک ارتباطی زده‌اند که در واتسپ و تیلگرام گروه‌های "همیاری استادان ایران و افغانستان" ایجاد شده است و جلسه‌هایی ادبی و فرهنگی با استفاده از فضاهای مجازی بین شاعران و فرهنگیان ایرانی و افغانستانی برگزار شد که بی‌پیشینه بود، یعنی قبلا چنین جلسه‌های ادبی و شعرخوانی بین شاعران ایران و افغانستان برگزار نشده بود. برگزاری چنین جلسه‌های ادبی و فرهنگی می‌تواند فرصتی برای ارتباطات بیشتر فرهنگی باشد.

بهتر است استفاده از فضاهای مجازی مشترک بین دو کشور در سطوح متفاوت فرهنگی، آموزشی و علمی صورت بگیرد و برای ایجاد فضاهای مجازی مشترک هرچه بیشتر برنامه‌ریزی شود.

یادداشت: این متن را برای سخنرانی در جلسه‌ی مجازی‌ای‌که دانشگاه شهید بهشتی در باره‌ی استفاده از فضاهای مجازی در روزگار کرونا برگزار کرده بود، نوشته بودم.