بازتاب اجتماع از چشم انداز هنر (خوانش مقایسی از شعری مجیب مهرداد و زینت نور)

در شعرهای مجیب مهرداد نگاه اجتماعی همیشه وجود داشته (قابل مشاهده است) که این نگاه در سه مجموعه شعری نخست اش بیشتر قهرمان گرا است؛ از این رو، رویکرد اجتماعی اش در شعر، منجی گرایانه است. می خواهد قهرمانی از راه برسد و مشکل اجتماع را حل کند و خودش بر کرسی فخر و شکوه بنشیند و جامعه با دیدار او به رستگاری جمعی برسد؛ این نگاه اجتماعی، نگاه قدسی گرایانه است. در شعر معاصر ما این نگاه، نگاه غالب اجتماعی است، اگر از شعر واصف باختری و... تا مجموعه شعرهای دوم و سوم مهرداد نگاه کنیم، این نگاه قهرمان گرایانه در شعر ما وجود دارد؛ با وصفی که ظاهر شعر، قدسی گرا و مذهبی نیست اما ناخودآگاهانه این نگاه قدسی گرا در ژرف ساخت شعر معاصر ما نسبت به امور و مسایل اجتماع وجود دارد.

بعد از مجموعه شعری «مخاتب» است که نگاه اجتماعی مهرداد در شعر تغییر می کند؛ از فضای قدسی گرایانه و قهرمان پرستانه وارد رویکرد نسبتا مدرن اجتماعی در شعر می شود که این رویکرد در نهایت به مجموعه شعری «سربازها» می انجامد. با آنکه نگاه اجتماعی مهرداد در شعر تغییر می کند اما در این دو مجموعه شعر نیز او به نگاه نسبتا هنری از اجتماع دست نمی یابد؛ نگاه هنری اش نسبت به اجتماع، مغشوش است و به تجربه نسبتا یک دست هنری از اجتماع نمی رسد؛ جسته و گریخته نگاه اجتماعی اش را با رویکرد شعر زبان مطرح می کند، نه آنچنان که لازم است به شعر زبان دست می یابد و نه یک تجربه نسبتا هنری را در شعر اجتماعی ارایه می تواند. اما در این شعر، نگاه هنری مهرداد درباره اجتماع نسبت به شعرهای قبلی اش تحول یافته اگر نگوییم، می توانیم بگوییم از نظری تناسب رویکرد اجتماعی و زبان، نسبتا منسجم است.

 زینت نور نسبت به اجتماع، زندگی و وجود، بیشتر رویکرد هستی شناسانه دارد؛ درست است که هیچ شاعری بی تاثیر از اجتماع و جهان پیرامون اش نیست اما هر شاعری این تاثیرات را با رویکردی متفاوت به هنر یا به نگاه هنری تبدیل می کند. آنچه را که زینت نور از اجتماع پیرامون اش می گیرد و به تجربه هنری و شعری تبدیل می کند، بیشتر مسایل خاص است تا عام. خاص به این معنا که نگرانی های مانند مرگ، روابط زن و مرد، زن بودن، عشق، سکس، غربت و تنهاماندگی انسان، نومیدی و... در شعرهایش بارتاب هستی شناسانه پیدا می کند. بنابر این زینت نور به تعبیر عام شاعر اجتماعی سرا نیست؛ بلکه شاعر نگرانی های هستی شناسانه وجودِ فردی انسان است. اگر مناسبت اجتماع و شعر را جدی تر درنظر داشته باشیم؛ مناسبت اجتماع و شعر نیز می تواند در چند سطح اتفاق بیفتد. سطح نخست را می توان بازتاب مناسبات موردی اجتماعی در شعر دانست که شاعر به مناسبات موردی اجتماعی شعر می سراید؛ این گونه شعرها بیشتر عامه پسند و مورد علاقه عام مردم است. تعدادی از شعرهای نجیب بارور بیشتر در این سطح، شعرهای اجتماعی است. سطح دوم را می توان بازتاب مناسبات نسبتا ژرف تر اجتماع در شعر، درنظر گرفت که پرداختن به جنگ، صلح و... است اما با بیان نسبتا غیرموردی و بطور غیر مستقیم. مهرداد در این سطح، اجتماعی سرا است. سطح سوم را نمی توان ظاهرا شعر اجتماعی گفت؛ زیرا شاعر، تاثیرات اجتماعی پیرامون اش را درونی می کند و به این تاثیرات جنبه فردیت یافتگی می بخشد و بعد این تاثیرات را بسیار نمادین و غیر مستقیم در شعر بازتاب می دهد که تا بُعد اجتماعی شعر دیده شود، بیشتر ابعاد هستی شناسانه شعر، قابل درک است؛ شعر تا از نگاه اجتماعی قابل توضیح و تفسیر باشد از نگاه هستی شناسانه قابل تاویل است. زینت نور، در سطح سوم قرار می گیرد. با این چشم انداز از چگونگی بازتاب رویکرد هنری به خوانش شعری از زینت نور و مجیب مهرداد پرداخته می شود:

ترانه شوم

بیل دهقان خونین است

وقتی از میان گندمزار نورس بلندش می کند

سوزن زنان خونین است

و نان کمیاب روی سفره ها خونین است

دست مردان خونین است

زیرا در این سرزمین برای دشمن هرکسی

راه فرار بسته است

و بطن مادر در این جا

باشکوه ترین نقطه پایان است

و تنها کودکان بداقبال

از رحم مادران جان سالم به در می برند

تا چند مادران این شهر به هم

با گریه سخن بگویند

ترا چی بنامم ای سرزمین مادری

جهنم؟

بادهای گرم تو تا چی زمانی

بوی گوشت مومنان را

به اقصای جهان خواهد برد

تا چند نوزادان

پستان های سرد را مک بزنند

تا چند جنگجویان جوان

پستان های سرد را مک بزنند

ای شب دیرتر بمان

تا من ترانه شومم را تا آخر بنویسم

پیش از آنکه خورشید از پشت کوه براید

در محله ای که سحرگاهانش

بد ترین نقطه آغاز است

من برای همین به دنیا آمده ام

که روی طناب دار

دربادهای بهاری تکان بخورم

من برای همین به دنیا آمده ام

که دوستانم

آنگاه که گل های سنجد محله شکفته اند

تابوتم را به گورستان ببرند

من برای همین به دنیا آمده ام

که از جوانی

تنها بوسه های عزاداران

سهم من باشد

«مجیب مهرداد»

«قلب آسیا... 

گاهی زندگی مثل یکدست پوشاک ژنده

از خاک بلند می‌شود

تا تنت کند

کلاهی که خودش را سرت می‌گذارد

کتی که جیبی ندارد

رفو کنی

شلواری که هی پایین می‌افتد

و همیشه کمر رسوایی اش شل ست

با پاچه‌های کشال

پاچه‌هایی که هراندازه‌ای ست به‌جز اندازه تو

و کفش‌هایی با دهان باز

که پیهم آدرس می‌پرسد

و تکرار به جاهای اشتباهی می‌رسد

مثل آواره گی،

از شهری به شهری

مثل سرنوشت که مال تو نیست

بازیش کنی...

گاهی زندگی در جغرافیایی چشم‌باز می‌کند

که به هراندازه ای ست جز اندازه‌های تو...

جفرافیایی که مرز بندت می کند

در اندازه های بی ریخت خودش

در فقر مادر زاد به میراث مانده اش

در خون ریزیی که می چکد

از پستان بریده اش

در «قلب آسیا»...

«زینت نور»

پیش از این که به خوانش این دو شعر پرداخته شود، تاملی می شود به این که آیا می شود شعر را بنا به مناسبات برون متن، نامگذاری کرد؛ مانند شعر اجتماعی، سیاسی، شعر مقاومت، ملی و...! فکر می کنم این چنین دسته بندی ها و نامگذاری ها از شعر به نادیده گرفتن خصوصیت و ویژگی های هنری و زبانی شعر می انجامد. بهتر است شعر را بر اساس خصوصیت های زبانی، سبکی، هنری و فرمی اش نامگذاری و دسته بندی کرد نه به مناسبات برون متن شعر. اگر شعری را سیاسی، اجتماعی و... می خوانیم باید این کار را با مدارا انجام بدهیم و به عنوان رویکرد شعر نسبت به برون متن درنظر بگیریم... اما این پرسش می تواند مطرح باشد چگونه و تا چه اندازه ای می توان این رویکردهای برون متن را در شعر بازتاب داد؟ شاید پاسخ این باشد تا اندازه ای که دانایی هنری و جنبه انشایی زبان به دانایی های دیگر و جنبه محض خبری زبان تقلیل نیابد. داوری سیاسی، حقوقی، اخلاقی و... از رویدادها و از اجتماع نیز با چشم انداز معرفت سیاسی، حقوقی، اخلاقی و... ارایه می شود که فاقد زیبایی شناسی هنری است و در گزاره های خبری بیان می شود. اما بازتاب اجتماع و مسایل اجتماعی در شعر، بنابه معرفت و دانایی هنری که جنبه نمادین دارد و با زیبایی شناسی هنری در گزاره های انشایی ارایه می شود. یعنی رویدادها و اجتماع وارد معرفت و دانایی هنری می شود، بعد از چشم انداز نمادین و زیبایی شناسانه هنری با بیان انشایی ارایه می شود. به این معنا که اجتماع و رویدادهای اجتماعی را از فلتر معرفت هنری عبور می دهیم نه این که معرفت هنری را به گزاره های خبری تقلیل بدهیم. بسیاری ها موقعی که از شعر اجتماعی سخن می گویند و از ارتباط هنر و اجتماع سخن می گویند، همین منظور سطحی را از هنر دارند که هنر را تقلیل می دهند به بازتاب مستقیم و سرراست رویدادهای اجتماعی و اجتماع؛ وَ زبان شعر را به گزارهای خبری تقلیل می دهند که این گونه برخورد و قضاوت، ساده انگاری نسبت و به هنر، وَ نگاه غیرهنری به دانایی هنری و بیان انشایی و هنری زبان است. از این رو، در خوانش این دو شعر، توجه خوانش معطوف بر این است که شعرها چقدر توانسته است، رویدادهای اجتماعی را از چشم انداز هنری ارایه کند!

شعر مجیب مهرداد و شعر زینت نور به نوعی به یک رویداد اجتماعی از نظر زمانی مناسبت دارد که این رویداد، جنگ خونین کندز است. در هر دو شعر، هیچ اشاره ای مکانی به کندز نشده است؛ اما از نظر زمان سرایش شعرها، وَ از نظر لحن، جو و فضای ذهنی شعرها می توان از بازتاب رویداد خونین کندز در این شعرها سخن گفت.

شعر «ترانه شوم» مهرداد، شعری است که بین مناسبات زبانی-هنری و رویکردی اجتماعی در آغاز شعر، تناسب برقرار است و مهم تر از همه رویکرد اجتماعی شعر، در آغاز شعر، فاقد هرگونه نگاه ارزشی ایدیولوژیک به اجتماع و رویدادهای اجتماعی است که معمولا شعرهای قبلی مهرداد از نظر رویکرد اجتماعی به نوعی دارای پشتوانه ایدیولوژیک است. گاهی ایدیولوژی اجتماعی شعرهای مهرداد، ضد لیبرال است، مثلا در «کلادیاتورها هنوز می میرند». گاهی لیبرال است با نوعی نگاه چپ؛ در «مخاتب» و «سربازها».  شعر «ترانه شوم» از دیدگاه عام انسانی و به دور از ایدیولوژی سازی با دید نسبتا واقع گرا وارد رویدادهای اجتماعی شده است و جدایی از هرگونه پیشداوری و قضاوت؛ ظلم و ستم را از چشم انداز هنری نشان داده است.

مهرداد در این شعر از جو زبان زدگی که در کارهای قبلی اش دارد؛ دچار چنان جو زبان زدگی نیست. زیرا مهرداد در مرحله ای از کارهایش، به ویژه در مخاتب، درگیر شعر زبان است. اما آن چنان که لازم باشد، مهرداد به شعر زبان به عنوان تجربه آوانگارد و پیشرو، دست نمی یابد؛ بیشتر درگیر جو زدگی از زبان و شعر آوانگارد است. در کارهای پسین به خصوص در این شعر، از شعر زبان به شعر نسبتا ساختارمند و دارای فرم ذهنی که ویژگی شعر شاملویی است، عقب نشینی کرده است. این شعر، از این نگاه (از نظر شعر شاملویی) می تواند تجربه ای خوب و کم عیب باشد.

شعر با بیان تمثیلی که نشان دهنده فاجعه است شروع می شود. با تکرار این بیان تمثیلی، عمق فاجعه را به نمایش می گذارد. این تکرارها در سطح سطرها و در سطح بندها اتفاق می افتد. بندی تمامی می شود؛ تصور می کنی که شعر تمام شده است. با انقطاع و مکثی، بند دیگر آغاز می شود. شاعر در هر بند کوشش می کند با فضاسازی، بندهای شعر را بهم ارتباط بدهد؛ این ارتباط دهی، جا می افتد، شعر دارای محتوا و فرم ذهنی می شود. آغاز شعر، به نوعی با بیان عینی یا بهتر است بگوییم با عینی سازی توسط واژه «خون» فاجعه نشان داده می شود. خوبی کار در این است که شاعر از فاجعه خبر نمی دهد و فاجعه را نقل نمی کند؛ مهم تر از همه درباره فاجعه، قضاوت نیز نمی کند. اما شعر در بندهای پایانی، دچار فضاسازی رمانتیک می شود. به نوعی، شاعر از عینیت بخشی فاجعه به سوی ذهنیت سازی رمانتیک کشانده می شود. آن فضای عمومی به یک فضای خصوصی تقلیل می یابد، که این فضای خصوصی تا ابژکتیف باشد، بیشتر سبژکتیف است. محور آن عواطف راوی شعر است؛ شعر از زاویه دید سوم شخص وارد زاویه دید اول شخص می شود. فاجعه به عنوان یک امر عمومی در جامعه و عینیت فاجعه فراموش می شود؛ به نوعی اهمیت اش را از دست می دهد. به جای آن فاجعه عمومی و عینیت یافته، ذهنیت و «من» عاطفی و رمانتیک راوی جانشین می شود. این جابجایی، شعر را از رویکرد اجتماعی به رویکرد غنایی نزدیک می کند. اگرچه از نظر عاطفی، این فضاسازی رمانتیک و غنایی در پایان شعر، خواننده را دچار احساس عشق رمانتیک می کند اما از نظر رویکرد اجتماعی که در آغاز شعر مطرح است، شعر را از آن عینیت گرایی اجتماعی دور می کند. فاجعه ای که در آغاز شعر مطرح است، نادیده گرفته می شود؛ همه چه تقلیل می یابد به مناسبات عاطفی و رمانتیک راوی/ شخصیت شعر با اشیا، زندگی و جهان؛ انگار شاعر، معشوق یا معشوقه هایش را می هراساند که پیش از آنکه اتفاقی بیفتد، به سراغ شاعر برسند!

با آنکه زبان شعر، زبان نسبتا شاملویی، فرهیخته گرا و منسجم است اما ناخوش ساختی های نیز دارد:

زیرا در این سرزمین برای دشمنی هرکسی

راه فرار بسته است

زیاد نیاز دیده نمی شود که «زیرا» در این سطر بیاید. عبارت «برای دشمنی هرکسی» چندان مناسبت با آغاز سطر پیدا می نمی کند. بنا به این عدم ارتباط، در سطح زبان و مفهوم، دچار ناخوش ساختی است.

این شعر را می توان شعری با رویکرد اجتماعی دانست که به فاجعه جنگ می پردازد. از این که فاجعه را نشان می دهد و با سطرهای که به نوعی فاجعه در آنها تکرار می شود؛ عمق فاجعه نمایش داده می شود. شعر از این نگاه توانسته است، اجتماع و رویدادهای اجتماعی را از چشم انداز هنر ارایه کند؛ بنابر این شعر از نظر هنری به گزاره های خبری برای نقل و بیان رویدادهای اجتماعی تقلیل نیافته است؛ بلکه شعر، رویدادهای اجتماعی را از موضع و نگاه هنری بیان کرده است. اما در پایان شعر، این رویکرد، از اجتماعی به بیان عاطفی، رمانتیک و غنایی تقلیل می یابد؛ درحالی که می توانست شعر از رویکرد اجتماعی به چنین رویکرد غنایی تقلیل نیابد.

شعر زینت نور نیز به نوعی اجتماعی است اما نه با صراحت لفظی و زبانی بلکه با امکان تاویل. از اجتماع و رویدادهای اجتماعی در ظاهر شعر (در سطح لفظ و دلالت های نسبتا صریح لفظی)، خبری نیست. درحالی که در آغاز شعر مهرداد از اجتماع و رویدادهای اجتماعی، خبری غیر مستقیم بود. اما در شعر زینت نور، حتا از اجتماع خبری غیر مستقیم نیز نیست؛ فقط در پایان شعر، یک نشانه مکانی در ترکیب استعاری داریم: «قلب آسیا» که منظور می تواند افغانستان باشد.

طوری که اشاره شد، رویداد و مناسبات اجتماعی را زینت نور، درونی می کند و به رویدادها و مناسبات جنبه تفردیافتگی می بخشد و بعد در شعر نه به عنوان رویکرد اجتماعی بلکه به عنوان رویکرد هستی شناسانه ارایه می کند؛ یعنی هستی و نگرانی های هستی شناسانه انسان را یا بهتر است گفته شود انسان را همچون نگرانی هستی شناسانه در چشم انداز هنر بیان می کند. بنابر این در شعرهای زینت نور، انسان، زندگی، طبیعت، تنهایی، واماندگی، سکس، عشق، زن، مرد، اجتماع و رویدادهای اجتماعی، ابعاد هستی شناسانه پیدا می کند یا بهتر است بگوییم در بُعد هستی شناسانه ارایه می شوند.

 شعرهای زینت نور از نظر زبانی و ساختاری شاملویی استند. زبان شعرهای زینت نور، زبانی با بیان فرهیخته، نخبه گرا و یک دست است. از نظر ساختاری، معمولا شعرهایش ساختار عمودی دارند. در ساختار عمودی، شعرها از یک بند تا بند دیگر کمتر دچار انقطاع محتوایی-زبانی می شوند. بندهای شعر از نظر محتوایی-زبانی بهم بی تلاش های فضاسازی، ارتباط دارند. همه شعرهای زینت نور، از جمله این شعر، دارای این ویژگی ها است.

شعر مهرداد فاجعه اجتماعی را با خون نشان می دهد؛ شعر زینت نور فاجعه را از سطح اجتماع به عمق روانی انسان رجعت می دهد و فهم فاجعه را با واژه «خاک» قابل تاویل می سازد:

گاهی زندگی مثل یکدست پوشاک ژنده

از خاک بلند می‌شود

تا تنت کند

...

خاک در بند نخست شعر می تواند سر نخی فاجعه هستی شناسانه از زندگی باشد که انسان را به عمق فاجعه هستی می کشاند. عبارت «پوشاک ژنده» به نوعی بیانگر ارتجاع و کهنه گرایی است که جامعه ما دچار آن است. این بند تا پایان با تناسب واژگانی به خواننده امکان می دهد تا از فاجعه، تاویل هستی شناسانه ارایه کند که منشای فاجعه را در تحجرگرایی و کهنه گرایی می داند؛ یعنی تحجرگرایی ناخواسته بر انسان تحمیل شده است و انسان را وادار می کند تا کردار و قد و اندازه اش را به اندازه همان پوشاک ژنده کند که به اندازه اش نیست.

شعر فاجعه را با بیانی نسبتا نمادین در سه بند توسعه می دهد. بند نخست، خواننده را به فاجعه، تصادم می دهد؛ در بند دوم به مهاجرت و بیجاشدگی می پردازد که انسان را در هجرت متداوم نشان می دهد، زیرا این هجرت به هیچ آدرسی نمی رسد. به نوعی بطور عام انسان و بطور خاص انسان افغانستانی، دچار سرنوشت ناگزیرانه ای است که بازیگر آن، خودش نیست.

در بند سوم فاجعه به جغرافیا توسعه پیدا می کند؛ جغرافیایی که زندگی را در بند کشیده است. این جغرافیا به نوعی از نظر تناسب معنایی رجعت می کند به پوشاک ژنده در آغاز شعر که زندان انسان یا انسان افغانستانی یا شخصیت شعر شده است. راوی شعر از یک شخصیت آگاه در شعر صحبت می کند؛ شخصیتی که سزاوار این همه دچار شدن فاجعه و تراژدی نیست اما ناخواسته و بنابه عواملی جغرافیایی و... دچار چنین سرنوشتی شده است.

اگر شعر از زاویه دید اول شخص (من) ارایه می شد؛ ممکن دچار جنبه های رمانتیک و شخصی می شد. شعر از آغاز تا آخر بند سوم، جنبه خطابی و از زوایه دید دوم شخص (تو) ارایه می شود؛ انگار شعر بطور عام خواننده را از نظر هستی شناسانه مورد خطاب قرار می دهد که انسان در زندگی خویش سزاوار این همه رنج نیست اما انسان در زندگی خویش ناخواسته دچار رنج و سرنوشت تراژیک می شود؛ به نوعی به ناگزیری سرنوشت انسان اشاره می کند. اما بطور خاص، خواننده (انسان) افغانستانی را از نظر زندگی اجتماعی مخاطب قرار می دهد که تو سزاوار این همه رنج و بدبختی نبوده ای، بلکه بر تو این همه رنج و بدبختی را تحمیل شده و در هر روزگاری تو را وادار به پوشیدن پوشاکی کرده اند  که به اندازه قد و قامت تو نیست؛ تا پوشاکی به اندازه تو بسازند، تو را وادار می کنند تا به اندازه پوشاک از قبل تهیه شده، شوی!

شعر در پایان از زاویه دید سوم شخص ارایه می شود که به شعر بیشتر، جنبه عمومیت می بخشد:

 در خون ریزیی که می چکد

از پستان بریده اش

«در قلب آسیا»...

شعر مهرداد از موضع عمومی به موضع خصوصی و رمانتیک وارد می شود؛ شعر زینت نور از موضع نسبتا عام به موضع بسیار عام وارد می شود و با رویکرد هستی شناسانه اش، به رویکردش عمومیت می بخشد. اما شعر مهرداد تا به موضع اجتماعی اش بیشتر عمومیت ببخشد؛ موضع اجتماعی اش را به موضع رمانتیک و شخصی تقلیل می دهد.